Tuesday 10 January 2012

A REVOLTA DE AMBENO (1912)


Dom Carlos Filipe Ximenes Belo

Ao mesmo tempo que decorria a campanha contra o reino de Manufahi, no dia 25 de Março de 1912, começava em Ambeno uma revolta chefiada pelo régulo Dom João da Cruz Ornay. Os motivos dessa revolta? Eram vários e complexas. Mas a principal razão era a maneira pouco prudente como foi tratado o régulo de Ambeno pelo comandante de O-Cusse.

Conta-se que o liurai tinha uma irmã que se dizia formosa e prendada pela educação que recebera no Colégio das Irmãs canossianas em Dili. Aconteceu que o sargento dos moradores de Lacló, em serviço em Pante Makasar, apaixonou-se pela irmã do régulo e pediu-lhe em casamento. Dom João Ornay não concordou com essa proposta e, mandou castigar uma criada que servia de intermediária na troca de “cartas de amor” entre a princesa e o sargento. Sabedor do facto o comandante militar chamou ao comando Dom João Ornay e repreendeu-o diante de outros chefes e ameaçando-o com palmatoadas e prisão. “O régulo conservando-se calado, ouviu-o e chorou; levado o incidente ao conhecimento dos demais chefes, deliberaram todos tirar vingança”.

Aconteceu que o sargento Manuel Carlos Rodrigues (malae) se encontrava em Nucheno (actual Padiai). Os timorenses descobriram-no a descansar numa casa. Os homens de régulo amarraram-no com um cordas e, em seguida torturaram-no até à morte. O sargento depois de ter sido amarrado, “o régulo sentou-se em cima dele e, com uma pedra, foi-lhe partindo os dentes e a cara, passando depois a cortar-lhe os dedos dos pés e das mãos que distribuíram uns pelos outros, ao mesmo tempo que exclamavam: - este era o dedo que me dava bofetadas, este o que me dava pontapés, mas agora já não nos dão mais!

A seguir, cortaram-lhe os outros membros, até que morreu no meio de horroroso sofrimentos”. Era o dia 25 de Março de 1912.

Horas depois, Dom João Ornay saiu a encontrar-se com o segundo malae o sargento João Bernardino que ia a caminho de Oe-Cusse. “Ao vê-lo convidou-o a apear-se do cavalo para ir ver um porco gordo que tinha acabado de matar”. “O sargento não queira demorar-se mas acedeu ao convite. Apenas se apeou passaram-lhe uma corda ao pescoço para o prenderem, despiram-no e mataram-no pelo mesmo processo, apesar dos rogos e das súplicas das vítimas. Foi feito em bocados, conservando-lhe a cabeça, á qual arrancaram o coiro cabeludo para fazerem estilo.” [1]
Depois destes crimes, Dom João Ornay dirigiu-se ao comando militar do posto de Wine (Timor Holandês) e pediu auxilio. Quando o comandante lhe perguntou o que queria, o régulo respondeu” Fazer guerra até morrer”. O comandante holandês concordou com a ideia do régulo e até lhe disse mais: “se não se aguentar com eles, e precisar, acolha-se aqui”. O comandante convidou ainda o missionário de Oe-Cusse, padre António Januário de Morais para se acolher na região de Hau-Mene.[2]

Os homens de Ambeno conseguiram entrar no reino de Oe-Cusse obrigando o Régulo Dom Hugo da Costa, o comandante militar, o tenente de infantaria Jorge de Figueiredo de Barros, dois europeus e alguns chineses e 25 moradores a fugirem num beiro para Batugadé.

Por causa destes factos, o governo português tomou a decisão de enviar ao enclave a canhoeira Pátria para repor a ordem e a soberania.


[1] Jaime do Inso, Timor-1912, p. 84.
[2] Idem, p. 85.

Porto, 9 de Janeiro de 2012.
Dom Carlos Filipe Ximenes Belo

1 comment:

Anonymous said...

hISTORIA NE'E HAKEREK KAPAS TEBES,, MAIBE DALARUMA HISTORIA NE'E SUBJEKTIVU K LA REFLETA HISTORIA NE'EBE LOS TUIR BUAT NE'EBE MAK EMA OEKUSI ORIGIN (LIAN NAIN SIRA SENPRE KONTA). Idea ATU KONTRA HASORU HAHALOK KOLONIALISTA PORTUGUESE HO NIA LIMAN AIN SIRA HANESAN JOAO HDA CRUZ HORNAI NO LIURAI DA COSTA HAHU ANTES DATA NE'EBE HATETE IHA PAGINA LETEN.. TUIR LIAN NAIN (OEKUSI ORIGIN) HUSI PARTE FOHO NIAN HAKTUIR KATAK ULUK SIRA KONTRA TEBES HAHALOK KOLONIALISTA PORTUGUESE HO LIMAN AINSIRA HANESAN TEMIK IHA LETEN TANBA HALO INTIMIDASAUN BA POVU OEKUSI RAI NAIN, HARUKA POVU SERBISU HANESAN ASU LEAL. SENTIMENTU ODIO BA HAHALOK KOLONIALISTA NO LIMAN AIN SIRA SAI AS TEBES WAINHIRA POVU SIRA NOTA KATAK FAMILIA HORNAI HO DA COSTA NE'EBE TABELE HO KOLONIALISTA ILEGALMENTE NAOK AIKAMELI POVU OEKUSI NIAN NO FAAN BA KOLONIALISTA SIRA. NO ODIO MOS WAINHIRA FAMILIA DA COSTA HALO KONSPIRASAUN HO KOLONIALISTA SIRA HODI HARI'I FATIN KUMU ISIN NE'EBE POVU OEKUSI TOMAN BOLU HO TITULU "SONAF" SONAF HANESAN FATIN IDA NE'EBE FAMILIA DA COSTA SIRA UJA HODI BELE HALIBUR FETO KLOSAN SIRA NO TOBA HAMUTUK TO'O IKUS FO'O OAN BA SIRA HODI NUNE'E APALIDU DA COSTA LA BELE LAKON..HAHALOK IDA NE'E HALO POVU OEKUSI LIU-LIU KATUAS LIA NAIN SIRA HUSI SUCO DOMINANTE IHA PARTE FOHO HIRUS NO PLANU HODI KONTRA HAHALOK KOLONIALISTA HO FAMILIA DA COSTA..